Yutma Bozuklukları ve Yutma Terapisi

İnsanların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli unsurlardan biri de beslenmedir. Beslenmenin gerçekleşebilmesi için alınan gıdaların güvenli bir şekilde ağız boşluğundan mide ve bağırsaklara ulaşabilmesi gerekir. İnsanlar günde yaklaşık olarak 1000 kez yutkunurlar. Yutma süreci kısmen istemli olarak kontrol edilen bir süreçtir. Yani insan iradesiyle yutma işlevini başlatır ve sürdürür. Ama yutma aynı zamanda istem dışı, reflekslerle gelişen süreçleri de içerir. Yutma 4 ayrı fazda gerçekleşir. Bunlar, oral hazırlık (ağızda hazırlık), oral (ağız), farengeal (yutak) ve özofageal (yemek borusu) fazlarıdır.

Oral hazırlık (ağız hazırlık) fazında, yiyecek ağza alınıp bolus haline getirilir. Bebeklerde emme başlar. Yiyeceği çiğneyebilen daha büyük çocuklarda bu faz daha uzun sürer.

Oral (ağız) fazı,yiyeceğin bolus haline getirilip arkaya doğru itilmesiyle başlar. Ağızdan geçiş süresi 1-1,5 sn.’dir.

Farengeal (Yutak) fazı, hızlı ve reflekslerle gerçekleşen bir süreçtir. Bu faz hava yolunun korunması için yumuşak damağın kalkması, gırtlağın öne ve yukarı hareketi; bazı kıkırdak yapıların ve ses tellerinin kapanması ile gerçekleşir. Farengeal fazın geçiş süresi bir saniyedir. Bolusun krikofarengeal bölgeden geçmesiyle birlikte yutmanın özofageal (yemek borusu) fazı başlar.

Özofageal (yemek borusu) fazı, Bu fazda bolus mideye kadar ulaşır. Bolusun mideye geçişi simetrik bir şekilde gerçekleşir. Özofageal (yemek borusu) geçiş süresi bolus kıvamına bağlı olarak 8-20 sn. arasında değişir.

Yutma Bozukluğu (Disfaji) Nedir?

Yutma bozukluğu tıp dilinde disfaji olarak bilinir yeme ve içme sırasında görülen yutma güçlükleridir. Bu durum, yiyeceğin ağız boşluğundan mideye geçişinde gecikme, engellenme ve yanlış bir yol izleyerek nefes borusuna kaçması şeklinde ortaya çıkar. Yiyecek ses telleri seviyesine kadar inerse “penetrasyon”, ses tellerinin altına geçerse de “aspirasyon” olarak bilinen oldukça tehlikeli, ölüme yol açabilen bir durum gerçekleşir. Çünkü aspirasyon, yiyeceklerin nefes borusu yolu ile ciğerlere kaçması demektir.

Yutma bozukluğu üç farklı yutma evresinde gerçekleşebilir:

Oral faz: Yiyeceği ya da içeceği emme, çiğneme ya da ağızdan boğaza doğru gönderme aşamasında görülebilen sorunlar
Faringeal faz: Yiyeceği ya da içeceği yemek borusuna göndermekte yani yiyecek ve içeceklerin yanlış yönde giderek nefes borusuna kaçmasını önlemek için nefes borusunun kapanmasında görülebilen sorunlar.
Özofageal faz: Yiyecek ve içeceğin yemek borusundan mideye gönderilmesinde görülebilen sorunlar.

Herkes yemek yerken zaman zaman tıkanarak yutma zorluğu çekebilir; ancak sağlıklı bir kişi, yedikleri yemek borusu yerine nefes borusuna kaçtığında refleks olarak öksürerek boğazını temizleyebilir. Ancak bazı kişiler değişik hastalıklara bağlı olarak boğaz temizleme işlemini gerçekleştiremeyebilir ve bu durum da bazen ciddi hatta ölümcül sorunlara yol açabilir. Yutma bozukluğu her yaş grubundan hastada ve sinirsel (nörojenik), mekanik, psikolojik nedenler ve kas hastalıklarına (myojenik) bağlı olarak oluşabilir.

Yutma bozukluğunun nedenleri nedir?

Yutma bozukluğu sinir sistemi hasarlarından, baş boyun bölgesini ilgilendiren çeşitli sorunlarından ya da hastalıklardan kaynaklanabilir:

• İnme
• Beyin travması
• Parkinson hastalığı
• Multipl skleroz
• Serebral palsi
• Alzheimer hastalığı
• Ağız, boğaz ya da yutak kanserleri
• Baş-boyun cerrahisi (parsiyel/ total larinjektomi sonrası)
• Ağız hijyeni sorunları (Eksik diş olması, çürük ya da uygun olmayan diş protezi kullanılması)
• Reflü

Yutma bozukluğu tanısı nasıl konur?

Yutma bozuklukları alanında uzmanlaşmış uzman dil ve konuşma terapisti yeme ve içme sorunu yaşayan kişileri değerlendirir. Uzman dil ve konuşma terapisti değerlendirme sırasında aşağıda anlatılan değerlendirmeyi gerçekleştirir:

• Hastanın tıbbi durumunun ve yutma bozukluğu ile ilgili bilgilerinin öğrenilmesi
• Yutmada rol oynayan kas ve yapıların (dudak, dil, çene, damak gibi) güç ve hareketlerinin değerlendirilmesi
• Yeme ve içme sırasındaki hastanın duruşunun ve ağız hareketlerinin değerlendirilmesi
• Yutma bozukluğunun aletsel değerlendirilmesi

Yutma Bozukluğunda Kullanılan Değerlendirme Yöntemleri Nelerdir?

Yutma sorununun nedenini anlamak ve buna uygun terapi yöntemlerini belirlemek açısından bir dil ve konuşma terapisti ve radyolog tarafından MBYÇ (Modifiye Baryum Yutma Çalışması veya diğer adıyla videofloroskopi) ya da KBB hekimi ile dil ve konuşma terapisti tarafından yapılan FEYÇ (Fiberoptik Endoskopik Yutma Çalışması) gibi ileri tetkiklere başvurulabilir.

Yutma bozukluğunun tedavisi nasıldır?

Yutma bozukluğunun tedavisi, uzman dil ve konuşma terapisti tarafından yutma bozukluğunun nedeni, belirtileri ve tipine bağlı olarak planlanmasıdır. Tedavi sırasında;

• Yutmadan sorumlu kasların güçlenmesini ve koordineli hareketlerini sağlayacak ya da yutma refleksini harekete geçirebilecek sinirlerin uyarılmasına yönelik özelleştirilmiş egzersizlerin yapılması
• Kişinin daha rahat yutması için çeşitli pozisyon ve yutma stratejilerinin uygulanması
• Kişinin yutmasının güvenli ve kolay olması için farklı kıvamdaki yiyecek ve içecekle beslenmesi

Yutma Bozukluğunda Kullanılan Terapi Yöntemleri Nelerdir?

Yutma bozuklularının tedavisinin planlanması için öncelikle yapılacak değerlendirme çok önemlidir. Hangi tedavi stratejisinin uygulanacağına bu değerlendirme sayesinde karar verilir. Yutma sorununun nedenini anlamak ve buna uygun terapi yöntemlerini belirlemek açısından en uygun yöntem MBYÇ (Modifiye Baryum Yutma Çalışması veya diğer adıyla videofloroskopi)’dir. Bu değerlendirmeyle hangi kıvamların yutulduğu yada yutulamadığı, yutmanın hangi fazlarında sorun olduğu belirlenir. Bu değerlendirmenin ışığında terapi stratejileri belirlenir. Yutma tedavisinde uygulan yöntemler şunlardır:

· Diyet Modifikasyonu: Burdaamaç hastanın ihtiyacına uygun olan kıvamı belirleyerek hastanın güvenli yutmasını sağlamaktır.
· Telefi Edici Manevralar: Bunlara pozisyonel yutma tedavisi de denir. Amaç; yiyeceklerin daha kolay ve güvenli şekilde yutulmasını sağlamktır.
· Dolaylı Yöntemler: Bu yöntemlerde amaç; hastanın ihtiyacına uygun olan ağız-yüz-motor hareketlerini geliştirmek ve hastanın yutmasını olumlu etkilemektir.
· Doğrudan Yöntemler: Amaç; beslenme güvenliğini sağlamaktır. Bu amaçla çeşitli manevralar kullanılır. Bu manevralar hastanın yemekler nefes borusuna kaçırmadan yutmasına yardımcı olur.
· Duyusal Uyarma Teknikleri: Amaç; Yutma refleksini uyarmak, ağız boşluğunda duyusal farkındalığı arttırmak, oral fazdan faringeal faza geçişte gecikmeyi azaltmaktır.
· Elektriksel Uyarı Tekniği (VitalStim Terapi): Bu tedavi yutma tedavileri içinde en etkili sonuçlar veren tedavi olarak nitelendirilebilir. Bu tedavide amaç: yutma bozukluğu bulunan hastaların yutkunma esnasında işlev gören kaslarının elektrik stimülasyonu ile uyarılarak rehabilite etmektir.